Novecentisme – ład i porządek wbrew chaosowi początków XX wieku

Początki XX wieku to okres w historii Europy, który został naznaczony konfliktami i kryzysami. Najważniejszym z nich była niewątpliwie I wojna światowa, ale nie brakowało także innych wydarzeń, które odcisnęły piętno na mieszkańcach naszego kontynentu. W Hiszpanii należały do nich m.in. dyktatura Primo de Rivery i walki klasowe.

Ten sam czas przyniósł także pozytywne zmiany, które zrewolucjonizowały wiele dziedzin życia. Rozpoczął się złoty wiek Hollywood, w rozrywce królowało kino, a w sztuce – awangarda. Kwestionowanie dawnych tradycji i obyczajów oraz potrzeba przystosowania się do tego nieznanego dotąd świata wyznaczały nowe kierunki.

Był złotym wiekiem Hollywood

Eugeni d’Ors przez Ramón Casas

To właśnie w tym przełomowym okresie dziejów powstał i kwitł w Katalonii ruch kulturowy Novecentisme. Jego twórca, pisarz i filozof Eugeni d’Ors, był także autorem tej nazwy. W języku katalońskim brzmi ona “Noucentisme” i jest wynikiem gry słów. “Nou” może bowiem oznaczać zarówno coś nowego, jak i liczbę dziewięć, odnoszącą się do rozpoczynającego ubiegłe stulecie roku 1900.

W 1906 roku Eugeni d’Ors przedstawił najważniejsze idee Novecentisme. Podstawowym jego założeniem był sprzeciw wobec modernizmu zarówno w ideologii, jak i w sztuce. Te dwa kierunki częściowo współistniały ze sobą, ale ich poglądy i priorytety różniły się praktycznie pod każdym względem.

Jak, zgodnie z tym nowym nurtem, wyglądało idealne społeczeństwo? Co Novecentisme wniósł do literatury, sztuki i architektury? Jaka jest jego spuścizna w dzisiejszym świecie?

Pożegnanie z XIX wiekiem

Modernizm wywarł niezatarty wpływ na przełom XIX i XX wieku w Katalonii. W tym samym czasie zaczął się jednak wyłaniać kierunek przeciwny, który miał swoją własną wizję rozpoczynającego się stulecia.

Novecentisme przyciągnął wielu intelektualistów i pisarzy, szybko obejmując Barcelonę, a później całą Katalonię. Było to zjawisko bardzo podobne do innych prądów lub ruchów, które mniej więcej w tym samym rodziły się we Francji i we Włoszech. Nowa ideologia błyskawicznie zmobilizowała ludzi najpierw w życiu kulturalnym, a następnie w polityce. Była ona odpowiedzią i reakcją na kryzysy końca XIX wieku i następujące po nich wejście w całkowicie nowy wiek.

Barcelona była w tym czasie sceną walki klasowej, która należała do najbardziej widocznych w całej Europie. Był to także okres kryzysu parlamentaryzmu, imperializmu i świata kolonialnego. Wywołane tym niepokoje motywowały ludzi do działania i modernizacji kraju. Kryzys dotknął również panujące dotychczas w kulturze pozytywizm i realizm. Powstanie nurtów odrzucających wartości tamtych epok były zatem tylko kwestią czasu. Należał do nich już modernizm, a następnie dołączył do niego Novecentisme.

Palau de la Música – Rok 1908

Nowy kierunek nie zastąpił poprzedniego, chociaż był jego przeciwieństwem. Modernizm w Katalonii umownie skończył się dopiero w 1911 roku. Budynki powstałe na przełomie XIX i XX wieku noszą ślady obu tych trendów w architekturze, a w czasie rozwoju nowego ruchu nadal powstawały wielkie dzieła modernizmu, m.in. Palau de la Música i La Pedrera. Pomimo to Eugeni d’Ors spoglądał na niego z wyższością i mówił on nim jako o czymś odległym, należącym do pokolenia przodków.

Novecentisme a modernizm w literaturze, sztuce i architekturze

Tam, gdzie modernizm szukał inspiracji w intensywności uczuć, a nawet w szaleństwie, Novecentisme stawiał na umiarkowanie i równowagę. Odrzuciwszy sentymentalizm i tradycję romantyczną, które zostały uznane za przestarzałe, przeciwstawiono im ład, porządek i doskonałość. Nowoczesność, która w tym czasie w Europie była jedną z najważniejszych wartości, została zastąpiona przez klasycyzm.

Chociaż nowy nurt w literaturze stawiał rozum ponad uczuciami, to jego twórcy preferowali poezję. Wbrew pozorom nie jest to jednak sprzeczność. Cenili oni bowiem przede wszystkim jej dostojność, precyzję i wyrafinowany język, odrzucając gwałtowne emocje i uniesienia. Powrócono do tradycji greckich i rzymskich, zwłaszcza do klasycyzmu apollińskiego, pełnego harmonii i spokoju, którego przeciwieństwem był Dionizos – grecki bóg związany z pasją i egzaltacją.

Pompeu Fabra – kataloński językoznawca, reformator współczesnego języka katalońskiego. W 1912 ukazała się jego Gramática de la Lengua catalana.

Wśród poetów i pisarzy tamtego okresu wyróżniają się szczególnie Josep Carner, Josep Pla, Narcís Oller, Joaquim Ruyra, Jacinto Grau, Carles Soldevila i Josep Maria Millàs-Raurell.

Zmiany nastąpiły także w sztuce. Niektóre z jej wybitnych dzieł można podziwiać w Narodowym Muzeum Sztuki Katalońskiej w Barcelonie, w którym znajduje się sekcja poświęcona Novecentisme. Należy do nich wspaniała kolekcja obrazów Joaquima Sunyera – jednego z najważniejszych przedstawicieli tego nurtu artystycznego. Reprezentuje on styl zarówno grecko-rzymski, jak i typowo kataloński.

Wszechstronność i różnorodność tego kierunku w sztuce podkreślają także prace innych artystów, takich jak Pere Torné Esquius, Julio González, Joaquín Torres García i Josep Maria Sert. Każdy z nich prezentował własną wizję i interpretację ruchu. Niektóre trendy w sztuce są wręcz ze sobą sprzeczne lub wydają się być przeciwieństwem tego, co głosiła ta ideologia. Nie zmienia to jednak faktu, że wszystkie z nich są częścią Novecentisme, którego twórczość często charakteryzowała się niespójnością i niejednolitością.

Nie sposób też zapomnieć o wyjątkowej architekturze i urbanistyce tego okresu. W stylu Novecntisme zostało zbudowane m.in. wiele budynków przy ulicy Laietana w Barcelonie i Ogrody Montjuic, a także Szpital św. Pawła, chociaż ten ostatni jest częściowo modernistyczny. Niektórzy zaliczają do tego nurtu również znane na cały świat arcydzieło Antoniego Gaudíego – kościół Sagrada Familia.

Cala Forn de Joaquim Sunyer – Rok 1917.

Interior amb piano de Pere Torné Esquius. Rok 1909-1914.

Idealny świat według Novecentisme

Novecentisme to ruch nie tylko artystyczny i literacki, ale także polityczny, intelektualny i społeczny. Jego ideologia była marzeniem o idealnym świecie bez napięć klasowych. W zjednoczonym społeczeństwie interesy elit i warstw rządzących miały być równoznaczne z interesami narodu katalońskiego.

Zainteresowanie Katalonią znalazło wyraz także w powrocie do korzeni. Odrzucono wpływy pochodzące z północy, m.in. ze Skandynawii, i skupiono się całkowicie na dziedzictwie śródziemnomorskim. Wierność tym fundamentom miała gwarantować, że Katalończycy pozostaną sobą, a inspiracje wyrosłe z własnej kultury miały być źródłem bardziej autentycznego budowania i tworzenia.

Ogrody z Montjuic

Nowy ruch charakteryzował się również fascynacją wszystkim, co związane z miastem i urbanizacją. Przeciwstawiano to modernistycznemu zamiłowaniu do wsi.

Pałac Narodowy w Barcelonie

Budowa nowego świata i społeczeństwa nie ominęła także języka. Uznano bowiem, że rewolucja nie będzie możliwa bez nowoczesnego sposobu porozumiewania się. Dlatego też w 1913 roku przeprowadzono reformę pisowni języka katalońskiego.

Intelektualiści i prawnicy Eugeni d’Ors i Enric Prat de la Riba stworzyli większość spójnych i jasnych zasad ideologii politycznej Novecentisme. To tym charyzmatycznym bohaterom zawdzięcza on definicje dotyczące tego, czym jest i czym nie jest Katalonia oraz jakie miejsce powinna ona zajmować.

Dziedzictwo Novecentisme trwa do dziś

Novecentisme zakończył się wraz z dyktaturą Primo de Rivery w 1923 roku. Już kilka lat wcześniej Eugeni d’Ors wyjechał do Madrytu. Poświęciwszy całe swoje życie Katalonii, czuł się on tam jak na wygnaniu. Jako znawca sztuk pięknych, d’Ors objął odpowiedzialne stanowisko podczas reżimu Franco.

Ruch Novecentisme odszedł w przeszłość, ale jego spuścizna pozostała do dziś. Ciągle żywa jest idea nowoczesnej Katalonii i integracja całego terytorium, a także przekonanie, że Katalonia to nie tylko Barcelona. Nadal istnieje też potrzeba modernizacji tego regionu oraz wysiłek i wytrwałość związane ze stwierdzeniem: „Nie możemy być państwem, ale budujemy je”. Na przeszkodzie tym ideałom nie staje nawet niski budżet i brak innych środków.

Przetrwały również dzieła sztuki i architektury, które do dzisiejszego dnia inspirują artystów, oraz zawarte w nich spojrzenie na świat. Ważną jego częścią jest wizja uporządkowanej i spokojnej historii, w której każdy z nas ma swoje miejsce, a także idea Katalonii nierozerwalnie związanej z Morzem Śródziemnym i kulturą łacińską.

Sen twórców Novecentisme pod wieloma względami przegrał z rzeczywistością, zwłaszcza w sferze polityki. Kreatywny proces, dzięki któremu powstał ten nurt, nigdy się jednak nie zatrzymał. Jego dziedzictwo łatwo można odnaleźć w Barcelonie. To wspaniałe miasto – uporządkowane, zurbanizowane, krytyczne i kwestionujące – ma idee Novecentisme w genach.